Συνέντευξη Ψυλλάκη στο Δημήτρη Μαριδάκη

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΜΕ ΤΟΝ ΣΤΑΥΡΟ ΨΥΛΛΑΚΗ

"Με απασχολούν οι οριακές ανθρώπινες καταστάσεις"

Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΑΡΙΔΑΚΗ

Χανιώτικα Νέα 25 Απριλίου 2009

"Ο άλλος δρόμος δεν υπήρχε" δεν είναι ένα ιστορικό ντοκιμαντέρ αλλά μια ταινία χαρτογράφησης της ανθρώπινης ύπαρξης. Πάντα με απασχολούσαν οι οριακές καταστάσεις που είναι γεμάτες ηθικά διλήμματα". Με αυτά τα λόγια ο Χανιώτης σκηνοθέτης Σταύρος Ψυλλάκης άνοιξε τη συζήτησή μας για την καινούρια του ταινία που αναφέρεται στις πολύχρονες και βασανιστικές περιπέτειες που έζησε ένα τμήμα του Δημοκρατικού Στρατού στην Κρήτη όταν ο εμφύλιος στην υπόλοιπη Ελλάδα είχε ήδη λήξει. Μιλώντας για το ντοκιμαντέρ, που έχει ήδη αποσπάσει κολακευτικά σχόλια και το βραβείο κοινού στο φεστιβάλ της Κύπρου - και το οποίο αύριο θα προβληθεί στις 8 το βράδυ στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων - , ο Χανιώτης σκηνοθέτης περιγράφει το χρονικό, τις προκλήσεις αλλά και αίσθηση που αποκόμισε βουτώντας στην πιο σκοτεινή ίσως περίοδο της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.

- Πως ξεκίνησε η ιδέα για την ταινία;

"Το πρώτο ερέθισμα δόθηκε από μια πληροφορία του Ματθαίου Φρατζεσκάκη ότι υπάρχουν αυτοί οι άνθρωποι και το βιβλίο "Άλλος δρόμος δεν υπήρχε". Είχα ακούσει γι' αυτό αλλά δεν γνώριζα καθόλου την έκταση του πράγματος. Το διάβασα και με γοήτευσε. Έπειτα γνώρισα τον Νίκο και την Αργυρώ Κοκοβλή και ξεκινήσαμε κάποια δοκιμαστικά γυρίσματα. Στη συνέχεια επειδή το εγχείρημα ήταν μεγάλο κάναμε την πρόταση στο Κέντρο Κινηματογράφου. Ξεκινήσαμε τα γυρίσματα και άρχισα την έρευνα, κάνοντας το βιβλίο φύλλο και φτερό και βλέποντας τι περιστατικά αναφέρονται, ποια πρόσωπα, ποιοι από αυτούς ζούνε και πως μπορώ να τους εντοπίσω".

- Πως αντιμετώπισαν οι πρωταγωνιστές της ταινίας την ιδέα του ντοκιμαντέρ;

"Ο Νίκος και η Αργυρώ έδειξαν από την αρχή προθυμία να συμμετέχουν και τα πράγματα με αυτούς ήταν πιο εύκολα γιατί ήξερα ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας τους από το βιβλίο. Στο διάστημα της έρευνας έκανα και τα πρώτα τηλεφωνήματα στον Γιάννη Λιονάκη όπου αρχικά δεν έδειξε μεγάλη διάθεση. Μου είχαν πει ότι ο Γιάννης είναι ωραίος τύπος αλλά δύσκολος. Τελικά με εμπιστεύτηκε. Είναι καθοριστικό για ένα ντοκιμαντέρ να υπάρξει μια σχέση εμπιστοσύνης, μια σχέση αγάπης και εκμυστήρευσης. Μιλώντας με τον Γιάννη ένιωσα και κάπως σαν εξομολογητής κι ότι μου εναποθέτει ένα τεράστιο φορτίο".

- Ποιες ήταν οι σημαντικότερες προκλήσεις στη συγκεκριμένη ταινία;

"Τα προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπίσουμε στη συγκεκριμένη ταινία δεν είναι αφηγηματικά ή σκηνοθετικά. Η ίδια η ιστορία είναι αβανταδόρικη. Τα προβλήματα που έχεις να λύσεις είναι ηθικής τάξεως".

- Με ποιο κριτήριο έκανες τη διαχείριση του υλικού;

"Από τις αφηγήσεις που άκουσα ένιωσα ότι δεν ταιριάζει σε αυτούς τους ανθρώπους η μικρότητα. Δεν πρέπει να επιμείνεις στα μικρά και ανθρώπινα που είναι γεμάτα η κάθε ιστορία. Υπάρχει ένα κομμάτι που πρέπει να το καθαρίσεις, χωρίς όμως να ηρωποιήσεις ή να παραβλέψεις τα υπόλοιπα. Αυτό το κομμάτι είναι που τους ταιριάζει τουλάχιστον στη δική μου οπτική και αυτό είναι που αξίζει να μείνει".

- Τι αίσθηση σου άφησαν οι κουβέντες τους;

"Θυμάμαι ότι στη Θεσσάλονίκη με ρώτησαν γιατί τα έκαναν όλα αυτά οι πρωταγωνιστές της ταινίας αφού κατέρρευσε ο αγώνας τους. Δεν ξέρω πως αισθάνονται όλοι αυτοί οι άνθρωποι γιατί άλλες φορές νοιώθουν δικαιωμένοι κι άλλες αδικαίωτοι. Ξέρω, όμως, ότι στα μάτια μου περπατάνε όρθιοι, κρατώντας την αξιοπρέπειά τους επειδή ήταν ένα στοίχημα που έβαλαν οι ίδιοι με τον εαυτό τους. Σε αυτό το κομμάτι των αξιών ταυτίστηκα μαζί τους, συμπάσχω, συμμετέχω και νιώθω σπλαχνικά".

- Τι πιστεύεις ότι τελικά τους έκανε να υπομείνουν όλα αυτά που πέρασαν;

"Θεωρώ τις γενικεύσεις άστοχες και με αυτή την έννοια αν καταφύγω σε γενικές ερμηνείες περί ιδεολογίας, αξιοπρέπειας κ.λπ. τους αντιμετωπίζω όλους σαν ένα πράγμα. Πιστεύω ότι ο καθένας είχε μια δικιά του δεξαμενή από την οποία αντλούσε δύναμη. Δεν ήταν το ίδιο πράγμα που έβγαλε τον Νίκο, τον Σταμάτη, τον Γιάννη ή την Αργυρώ στο βουνό. Από εκεί και πέρα ο κάθε θεατής θα βρει στην ταινία αυτό που έχει ανάγκη".

- Είναι βέβαιο ότι σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχουν και πολλά άλλα που παραμένουν μυστικά.

"Υπάρχει μια εκδοχή της ιστορίας που θα την έλεγα ηρωική. Πίσω μου όμως νιώθω ότι όλα αυτά τα χρόνια, ειδικά στον Αποκόρωνα, είναι πολλά κρυμμένα μυστικά. Ένας κόσμος σιωπής όπως το λέει πολύ καλά η Μαρινέλλα Βλαχάκη. Μια ολόκληρη επαρχία που κρύβει κάποιους ανθώπους, ενώ την ίδια στιγμή συμβαίνουν πολλά παράπλευρα γεγονότα. Οι συνέπειες αυτών των πραγμάτων ακολουθούν τις ζωές των ανθρώπων χρόνια μετά. Αυτό το πικρό κομμάτι είναι γεμάτο ηθικά διλήμματα και δεν θα το γράψει ποτέ καμία ιστορία".

- Επιδίωξες να έχεις επαφή και με ανθρώπους από το άλλο στρατόπεδο;

"Επιδίωξα αλλά δυστυχώς δεν τα κατάφερα διότι ή έχουν πεθάνει ή όσοι ζουν δεν σχετίζονταν άμεσα με την ιστορία. Θα ήθελα να ακούσω ανθρώπους από το αντίπαλο στρατόπεδο και δεν πιστεύω ότι θα είχαν πρόβλημα να μου μιλήσουν, διότι δεν έχω καμία διάθεση να κατηγορήσω κανένα, αλλά να καταλάβω".

- Μέσα στο ντοκιμαντέρ είναι πολύ ενδιαφέρον το στοιχείο ενός παραδοσιακού κώδικα συμπεριφοράς ο οποίος φαίνεται να έπαιξε καθοριστικό ρόλο ακόμα και μέσα στο πολεμικό σκηνικό του εμφυλίου...

"Αυτό το στοιχείο κυριάρχησε στις ανθρώπινες σχέσεις. Δεν ήμουνα εξ' αρχής υποψιασμένος αλλά νομίζω ότι όλη η συμπεριφορά και στάση των ανθρώπων υπερκαθορίστηκε από αυτό. Μιλώντας με τον Γιάννη καταλαβαίνεις ότι μέσα από τα συμφραζόμενά του σου μιλάει ταυτόχρονα μια παράδοση αιώνων. Είχε πλήρη συνείδηση ότι είναι εκφραστής αυτής της παράδοσης. Αν το ντοκιμαντέρ γίνονταν στην Ήπειρο δεν θα υπήρχε τίποτα από το ψιλό κέντημα που αφορά αυτόν τον προαιώνιο τοπικό πολιτισμό. Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν ξεκίνησα την ταινία έψαξα αρχειακό υλικό του εμφυλίου από την υπόλοιπη Ελλάδα, αλλά νοιώθω ότι δεν χωρούσε το παραμικρό πλάνο".

- Τελευταία βλέπουμε πολλά ντοκιμαντέρ για τον εμφύλιο, ενώ μέχρι πρόσφατα ήταν θέμα ταμπού.

"Φαίνεται να υπάρχει μια τάση παρόλο που πάλι δεν ξέρω αν είναι σωστό να το περιγράφουμε έτσι. Η Δημητρίου καταγράφει συγκλονιστηκές μαρτυρίες από την αντίσταση, ο Γιαννακάκης και η Καραμπάτσου από την Μακρόνησο, ο Λαμπρινός με τον Κεμάλ. Ηλικιακά όλοι αυτοί οι άνθρωποι έχουμε μεγάλη διαφρορά. Ο Λαμπρινός είναι άνθρωπος της αντίστασης, η Δημητρίου είναι εκεί κοντά, ο Γιαννακάκης είναι του '68 - '69 εγώ είμαι του '54. Δεν ξεκινάμε όλοι από την ίδια αφετηρία. Προσωπικά δεν ήθελα να κάνω μια ταινία για τον εμφύλιο, δεν έχω τέτοιες εμμονές. Περισσότερο με ενδιαφέρουν αυτό που λέμε οριακές καταστάσεις της ύπαρξης όπου ο άνθρωπος βρίσκεται αντιμέτωπος με ηθικά διλήμματα".

- Ωστόσο, μέσα στην ταινία υπάρχουν και πινελιές χιούμορ. Στοιχείο το οποίο νομίζω ότι γείωσε κάπως την τραγικότητα της ιστορίας...

"Μου άρεσε πολύ που το κοινό ανταποκρίθηκε σε αυτές τις στιγμές. Όλα αυτά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι είναι μέσα στη ζωή. Αυτό που δεν μπόρεσα να βάλω - γιατί είναι εφτασφράγιστο - είναι το ερωτικό κομμάτι".

- Οι νέοι που δεν έχουν βιώσει όλο το κλίμα εκείνης της εποχής, ούτε την αύρα των χρόνων που ακολούθησαν πως νομίζεις ότι αντιλαμβάνονται την ταινία;

"Στους νέους η ιστορία μπορεί να φαίνεται σαν παραμύθι. Όταν ο Γιάννης μου μιλούσε, έλεγα ότι είναι εξαιρετικός αλλά δεν είναι δυνατόν να συμβαίνουν αυτά τα πράγματα. Μόλις βρέθηκα στη σπηλιά που κάναμε τα γυρίσματα παραδόθηκα και είπα ότι όσα λέει ισχύουν. Σίγουρα, δεν μπορεί να μεταφερθεί ένας νέος σε αυτό το κλίμα ούτε να καταλάβει το γενικότερο πλαίσιο μέσα στο οποίο συνέβησαν τα γεγονότα. Μπορεί, όμως, να σταθεί στη στάση ζωής αυτών των ανθρώπων".

- Πως θα διαχειριστείς το υλικό που έχει μείνει απ' έξω από τη συγκεκριμένη ταινία;

"Συνήθως όταν κάνεις μια ταινία κουτσοκορφίζεις τον ανθό του υλικού σου. Σίγουρα υπάρχουν κάποιες ιστορίες που θα μπορούσαν να έχουν μπει στη θέση άλλων χωρίς να αλλάξει ριζικά η ταινία. Νομίζω πάντως ότι τα πιο καλά κομμάτια έχουν μπει. Ωστόσο, το υπόλοιπο υλικό είναι ένα βάρος που έχω μέσα και δεν ξέρω τι θα γίνει".

- Θεωρώ πολύ σημαντικό ότι συστηματικά ασχολείσαι με θέματα της Κρήτης και των Χανίων αναδεικνύοντας πτυχές της τοπικής ιστορίας.

"Δεν θα ήξερα να κάνω κάτι άλλο. Μπορεί να φαίνεται περίεργο αλλά αν μου δώσεις μια ταινία για την Ήπειρο μπορεί να είναι καλή από επαγγελματικής άποψης, όμως η "μάνα" και η "γλώσσα" μου είναι ο τόπος μου και με αυτή θέλω να μιλάω".